ადგილობრივი სახელწოდება
მჭადა (1), მჭადიო, მჭადო, ჭადო (იმერ.), (2), მჭადა (ქიზ.) (3), ჭადო (რაჭ.) (4), მაჭკიდია (მეგ.) (5), სოკომჭადა (გურ.) (6), ჭადა-ჭადაი (გურ.), ჭადობაი (ზ. აჭარ.) (7), ჭადუაი (სვან) (8), გუზ (სვან.) (9).
აღწერა
ქუდი — სქელხორცოვანი, 5–17 სმ-მდე დიამეტრის. თავდაპირველად მრგვლად ამობურცული, შემდეგ — გაშლილი, ძაბრისებრ ჩაღრმავებული, ზოგჯერ გლუვი, ზოგჯერ კი ოდნავ ხაოიანი, ხოლო ნესტიან ამინდში ზოგჯერ წებოვანი ზედაპირით. მოყვითალო-ნარინჯისფერი, ზოგჯერ მკვეთრად გამოხატული მოლურჯო-მომწვანო ელფერით, შედარებით მუქი კონცენტრული ზოლებით და ლაქებით. ფირფიტები ხშირი, თხელი, ფეხის მიმართ ოდნავ დაღმავალი, მონარინჯისფრო-მოყვითალო ან სტაფილოსფერი, შეხებისას ან ხელის დაჭერისას მწვანდება. ფეხი — 4–6 სმ-მდე სიგრძის და 1–2 სმ-მდე სისქის, ცილინდრული, თანაბარი, ზოგჯერ ძირისკენ დავიწროვებული, ფუყე, ქუდის ფერი ან ოდნავ ღია. რბილობი — მოთეთრო-მოყვითალო-მონარინჯისფრო, შედარებით მკვრივი, გადატეხვისას გამოყოფს მოთეთრო-მოყვითალო-მონარინჯისფრო რძისმაგვარ სითხეს, რომელიც რბილობის მსგავსად მონაცრისფრო-მომწვანო შეფერილობას იღებს, ახასიათებს მოტკბო გემო. სპორები — კვერცხისებრ-ელიფსური, მოთეთრო-მოყვითალო, ხორკლიანი ზედაპირით, 7–9 X 6–8 მკმ.
ჰაბიტატი — იზრდება ნიადაგზე, ღია ადგილებში, წიწვოვან ტყეში და ტყის პირებში, ზაფხულ–შემოდგომით.
გავრცელება — საქართველოში ყველგან (10).
გამოყენება
კარგ საჭმელ სოკოდ ითვლება, საკვებად გამოიყენება როგორც ახალი, ისე დამუჟუჟებული და დამწნილებული (1).
რაჭა — „საჭმელი სოკოა, ქუდიც და ფეხიც ყავისფერი აქვს. გადატეხისას რძისმაგვარ წვენს გამოყოფს. ჭადოს უმადაც ვჭამთ“ (4), „ჭადოს ზამთრისთვისაც ვახმობთ“ (11). გურია — „სოკოა, უმადაც იჭმება“ (6). აჭარა — „სოკოა ერთგვარ, ჭამენ უმად“ (7). სვანეთი — „ წითელი სოკოა, იჭმევა უმი, შემწვარი, მოხარშული“(8). კახეთი — „მჭადა სოკო აგურისფერია, უმადაც მიირთმევენ, ძალიან გემრიელია“ (12). თეთრიწყარო — „მჭადა ადრე უფრო მეტი იყო, ჩემ ბავშვობაში ხის კასრებში ამწნილებდნენ“ (13).
შენიშვნა: ამ სოკოს საქართველოს ყველა რეგიონში აგროვებენ. ერთადერთი სახეობაა, რომელსაც უმადაც მიირთმევენ.
წყარო
1. ნახუცრიშვილი, ი. (2007) საქართველოს სოკოები. თბილისი: ბუნება პრინტი.
2. მაყაშვილი, ა. (1991) ბოტანიკური ლექსიკონი: მცენარეთა სახელწოდებანი. საქ. მეცნ. აკად., ნ. კეცხოველის სახ. ბოტანიკის ინ-ტი. – მე-3 გამოცემა. თბილისი: მეცნიერება.
3. მენთეშაშვილი, ს. (1943) ქიზიყური ლექსიკონი. ქართველურ ენათა ლექსიკა. თბილისი.
4. კობახიძე, ა. (1987) რაჭული დიალექტის ლექსიკონი. საქ. სსრ მეცნ. აკად., ენათმეცნ. ინ-ტი – თბილისი: მეცნიერება.
5. ქობალია, ა. (2010) მეგრული ლექსიკონი. – თბილისი: არტანუჯი.
6. შარაშიძე, გ. (2014) გურული ლექსიკონი. პუბლიკაციები გურიის სულიერი და მატერიალური კულტურის ისტორიიდან. თბილისი.
7. ღლონტი, ალ. (1974) ქართულ კილო-თქმათა სიტყვის კონა. თბილისი: განათლება.
8. ონიანი, ა. (1917) მეგმარეშ ი ბალხარე ჟახელე ხორავ. ხეების და მცენარეთა სვანური სახელწოდებები. – პეტროგრადი: მახლარე-აკადემიაი ლებქედარ (სვანურად).
9. თოფურია, ვ., ქალდანი, მ. (2000) სვანური ლექსიკონი. თბილისი.
10. ნახუცრიშვილი, ი., ყანჩაველი, ქ. და სხვ. (1986) საქართველოს სპოროვან მცენარეთა ფლორა (კონსპექტი). საქ. სსრ მეცნ. აკად., ნ. კეცხოველის სახ. ბოტანიკის ინ-ტი. – თბილისი: მეცნიერება (რუსულად).
11. მელაშვილი, ნ. (2014) სოფ. ურავი, ამბროლაური.
12. ზაალიშვილი, დ. (2015) სოფ. საბუე, ყვარელი.
13. ბექაური, თ. (2014) თეთრიწყარო.
Local Name
Mch’ada (1), Mch’adio, Mch’ado, Ch’ado (imer.), (2), Mch’ada (kiz.) (3), Ch’ado (rach.) (4), Mach’k’idia (meg.) (5), Sok’omch’ada (gur.) (6), Ch’ada-Ch’adai (gur.), Ch’adobai (z. adjar.) (7), Ch’aduai (svan.) (8), Guz (svan.) (9).
Description
Cap: The cap is 5–17 cm broad, convex, becoming centrally depressed and vase-shaped, margin incurved, sometimes upturned in age, surface viscid when moist, color variable: various shades of orange and green arranged in concentric zones, orange often fading, while green tones continue to develop, predominating at maturity. Gills are close, orange, greenish in age, bleeding an orange latex that stains green. Stem: The stem is 4–6 cm tall, 1–2 cm thick, equal to sometimes tapered at the base, orange, dry, occasionally with flattened pits, bruising and staining green with age, veil absent. Flesh: The flesh is yellowish-orange, when cut yielding an orange latex soon turning green, taste, slightly bitter. Spores: The spores are 7–9 X 6–8 µm, broadly elliptical, with amyloid reticulations. Spore print creamy-buff.
Habitat: On soils, in open places, in mixed coniferous forests. Season: Summer, autumn.
Distribution: All regions of Georgia (10).
Uses
Edibility: They are considered one of the best of the edible fungi, usually when they are fresh and suitable also marinated (1).
Racha — “This is an edible mushroom, with brown cap and stem, also with milklike juice when sliced. Ch’ado we eat even uncooked” (4), “We gather Ch’ado and dry them to store for the winter” (11). Guria — “This is a mushroom, it can be eaten even uncooked” (6). Adjara — “This is one of the species of the mushrooms, that can be eaten even uncooked” (7). Svaneti — “This is a red mushroom, it can be eaten when cooked or even uncooked” (8). Kakheti — “Mch’ada sok’o is a brick-red mushroom, it can be eaten even uncooked, very tasty” (12). Tetritskaro — “Mch’ada mushrooms were in a large amount in my childhood. locals were marinating them in a wooden casks” (13).
Note: Locals gather these mushrooms in all regions of Georgia. It’s the only mushroom which can be eaten uncooked.
References
1. Nakhutsrishvili, I.G. (2007) Fungi of Georgia. Tbilisi: Buneba Printi.
2. Makashvili, A. (1991) Botanical Dictionary. Tbilisi: Metsniereba.
3. Menteshashvili, S. (1943) Kizikian Dictionary. Tbilisi.
4. Kobakhidze, A. (1987) Dictionary of the Rachan Dialect. Tbilisi: Metsniereba.
5. Kobalia, A. (2010) Megrelian Dictionary. Tbilisi: Artanuji Publishing.
6. Sharashidze, G. (2014) Gurian Dictionary. Tbilisi.
7. Ghlonti, A. (1974) Dictionary of the Georgian Dialects. Vol. I. Tbilisi: Ganatleba.
8. Oniani, A. (1917) Collection of Svanetian Names of Trees and Shrubs (on Lashkhuri Dialect), Materials on Japhetic linguistics. Vol. VIII. Petrograd: Academy of Sciences Press.
9. Topuria, V., Kaldani, M. (2000) Svan Dictionary. Tbilisi.
10. Nakhutsrishvili, I.G., et al. (1986) Flora of Spore-producing Plants of Georgia (Summary). Tbilisi: Metsniereba (Russian).
11. Melashvili, N. (2014) Vlg. Uravi, Ambrolauri.
12. Zaalishvili, D. (2016) Vlg. Sabue, Kvareli.
13. Bekauri, T. (2014) Tetritskaro.