ადგილობრივი სახელწოდება
არყა (1), რძიანა-სოკო (კახ.), პაჭიჭა-სოკო (ქართლ., მთიულ.), ვარყა-სოკო (იმერ.), სოკო-იმპილა (გურ.), პირპილა (აჭარ.) (2), არყა (რაჭ.) (3), სოკოპირპილა (მეგრ.) (4), სოკოპილპილაი (გურ.) (5), ვარყა (ჯავ.) (6), არყაი (სვან.) (7).
აღწერა
ქუდი — 6–18 სმ-მდე დიამეტრის. თავდაპირველად ამობურცული, შემდეგ — გაშლილი, ძაბრისებრ ჩაღრმავებული, ზოგჯერ გლუვი, ზოგჯერ კი ოდნავ ხაოიანი ზედაპირით. მოთეთრო, ზოგჯერ მურა ლაქებით. ფირფიტები ხშირი, თხელი, ფეხის მიმართ ოდნავ დაღმავალი, მოთეთრო–მოყვითალო ან ღია კრემისფერი. ფეხი — 3–7 სმ-მდე სიგრძის და 1–3 სმ-მდე სისქის, ცილინდრული, თანაბარი, ზოგჯერ ძირისკენ დავიწროვებული, მკვრივი, ქუდის ფერი ან ოდნავ ღია. რბილობი — თეთრი, მკვრივი, მყიფე, გადატეხვისას გამოყოფს მოთეთრო რძისმაგვარ სითხეს, რომელიც ოდნავ მოყვითალო–მომწვანო შეფერილობას იღებს, ახასიათებს მეტად მწარე გემო. სპორები — თითქმის სფეროსებრი, უფერული, წვრილხორკლიანი ზედაპირით, 5–10 X 5–8 მკმ.
ჰაბიტატი — იზრდება ნიადაგზე, როგორც წიწვოვან, ისე ფოთლოვან ტყეში, უმეტესად წიფლნარში, ზაფხულ–შემოდგომით.
გავრცელება — საქართველოში ყველგან (8).
გამოყენება
საჭმელ სოკოდ ითვლება, საკვებად გამოიყენება წინასწარი გათუთქვის ან დალბობის შემდეგ, მხოლოდ დამწნილებული (1).
რაჭა — „რძისფერი სოკოა, მიწაზე იზრდება, მწარეა, გავწმენდთ, მარილს მოვაყრით, შევწვავთ და ვჭამთ“ (3), „ზოგჯერ ძალიან ბევრია და ზამთრისთვის ვამწნილებთ“ (10). გურია — „ერთგვარი სოკო; უმი მწარეა, შემწვარი გემრიელი“ (5). აჭარა — „პირპილა უმად პილპილივით მწარეა, შემწვარი ძალზედ გემრიელი“ (9). სვანეთი — „თეთრი სოკოა, თეთრი რძით, მოუხარშავად შხამიანია, მისის სიბევრით საზღვრავენ ძლიერ თოვლიანი იქნება თუ არა ზამთარი“ (7). კახეთი — „ვარყა ძალიან მწარეა, 5-6 გარეცხვა უნდა, მერე ძმარში და ქინძში შეკაზმავ“ (11). იმერეთი — „ვარყა სოკო, აქეთ ყველაზე ბევრი იცის, მართალია მწარეა, მაგრამ გათუთქვის შემდეგ კარგი ხდება, ხშირად ზამთრისთვის ვამწნილებთ“ (12).
წყარო
1. ნახუცრიშვილი, ი. (2007) საქართველოს სოკოები. თბილისი: ბუნება პრინტი.
2. მაყაშვილი, ა. (1991) ბოტანიკური ლექსიკონი: მცენარეთა სახელწოდებანი. საქ. მეცნ. აკად., ნ. კეცხოველის სახ. ბოტანიკის ინ-ტი. – მე-3 გამოცემა. თბილისი: მეცნიერება.
3. კობახიძე, ა. (1987) რაჭული დიალექტის ლექსიკონი. საქ. სსრ მეცნ. აკად., ენათმეცნ. ინ-ტი – თბილისი: მეცნიერება.
4. ქობალია, ა. (2010) მეგრული ლექსიკონი. – თბილისი: არტანუჯი.
5. შარაშიძე, გ., წერეთელი, ბ., ალავიძე მ. (1938) ქართველურ ენათა ლექსიკა (გურული, ზემოიმერული, ლეჩხუმური). სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საქართველოს ფილიალი, ენის, ისტორიისა და მატერიალური კულტურის ინსტიტუტი აკად. ნ. მარის სახელობისა. თბილისი: სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საქართველოს ფილიალის გამომცემლობა.
6. ზედგენიძე, გ. (2014) ჯავახური ლექსიკონი. თბილისი: საუნჯე.
7. ლიპარტელიანი, ა. (1994) სვანური-ქართული ლექსიკონი: ჩოლურული დიალექტი. თბილისი.
8. ნახუცრიშვილი, ი., ყანჩაველი, ქ. და სხვ. (1986) საქართველოს სპოროვან მცენარეთა ფლორა (კონსპექტი). საქ. სსრ მეცნ. აკად., ნ. კეცხოველის სახ. ბოტანიკის ინ-ტი. – თბილისი: მეცნიერება (რუსულად).
9. ღლონტი, ალ. (1974) ქართულ კილო-თქმათა სიტყვის კონა. თბილისი: განათლება.
10. მელაშვილი, ნ. (2014) სოფ. ურავი, ამბროლაური.
11. ბრეკაშვილი, ლ. (2015) სოფ. ზემო ბოდბე, სიღნაღი.
12. მიროტაძე, ი. (2016) ჭიათურა.
Local Name
Arq’a (1), Rdziana-Sok’o (kakh.), Pach’ich’a-Sok’o (kartl., mtiul.), Varq’a-Sok’o (imer.), Sok’o-Impila (gur.), Pirpila (adjar.) (2), Arq’a (rach.) (3), Sok’opirpila (megr.) (4), Sok’opilpilai (gur.) (5), Varq’a (jav.) (6), Arq’ai (svan.) (7).
Description
Cap: The cap is 6–18 cm, broadly convex, becoming flat, shallowly depressed, or vase-shaped, dry, the margin even, bald, white or whitish, sometimes discoloring a little yellowish or brownish with age. Gills are attached to the stem or running slightly down it, very crowded, forking frequently, white becoming pale cream. Stem: The stem is 3–7 cm tall, 1–3 cm thick, white, more or less equal, or tapering a little to base, bald, without potholes, solid. Flesh: The flesh is white, thick, hard, sometimes discoloring yellowish with age, odor not distinctive, taste excruciatingly acrid. Milk copious, white, unchanging after exposure, or changing slowly to yellowish. Spores: The spores are 5–10 X 5–8 µm, nearly globose or broadly ellipsoid, with low warts, colourless.
Habitat: On soils, in mixed woodland, both in leafy and coniferous forests, often found at the base of beech trees. Season: Summer, autumn.
Distribution: All regions of Georgia (8).
Uses
Edibility: Edible when marinated (must be boiled first) (1).
Racha — “Often found on soils, they are whitish-milky and bitterish, we clear, pickle, fry and then eat them” (3), “sometimes found in a large amount, we marinate and store them for the winter” (10). Guria — “This mushroom is bitterish when uncooked, but tasty when cooked” (5). Adjara — “P’irp’ila mushroom is bitterish like black pepper when uncooked, but very tasty when cooked” (9). Svaneti — “This mushroom is white, with whitish-milky juice and poisonous when uncooked, locals determine by the amount of these mushrooms — will be snow in winter or not” (7). Kakheti — “Varq’a mushrooms are very bitter, you must rinse them 5–6 times and then season with vinegar and coriander” (11). Imereti — “There are in a quite large amount Varq’a mushrooms here, in our region, although they are bitter, but when cooked they are good, we often marinate and store them for the winter” (12).
References
1. Nakhutsrishvili, I.G. (2007) Fungi of Georgia. Tbilisi: Buneba Printi.
2. Makashvili, A. (1991) Botanical Dictionary. Tbilisi: Metsniereba.
3. Kobakhidze, A. (1987) Dictionary of the Rachan Dialect. Tbilisi: Metsniereba.
4. Kobalia, A. (2010) Megrelian Dictionary. Tbilisi: Artanuji Publishing.
5. Sharashidze, G., Tsereteli, B., Alavidze, M. (1938) Lexicon of the Kartvelian languages. Gurian, Zemoimeretian, Lechkhumian Dialects. Tbilisi: Publishing House of Georgian Branch of the Academy of Sciences of the USSR.
6. Zedginidze, G. (2014) Javakhian Dictionary. Tbilisi: Saunje.
7. Liparteliani, A. (1994) Svan-Georgian dictionary. Cholur dialect. Tbilisi.
8. Nakhutsrishvili, I.G., et al. (1986) Flora of Spore-producing Plants of Georgia (Summary). Tbilisi: Metsniereba (Russian).
9. Ghlonti, A. (1974) Dictionary of the Georgian Dialects. Vol. I. Tbilisi: Ganatleba.
10. Melashvili, N. (2014) Vlg. Uravi, Ambrolauri.
11. Brekashvili, L. (2015) Vlg. Zemo Bodbe, Sighnaghi.
12. Mirotadze, I. (2016) Chiatura.
Photo: Lactarius piperatus