ადგილობრივი სახელწოდება
მანჭკვალა (1), მაჭკუნარა (რაჭ.), მანჭკვარა, მაჭუნკალა (ლეჩ., ზ. იმერ.), მანჭკორა (გურ.) (2), მაჭკუნარა (რაჭ.) (3), მუნჭკურუა (მეგ.) (4), მანჭკვარაი (სვან.) (5), მანჭკვარაი (სვან.) (6).
აღწერა
ქუდი — 3–10 სმ-მდე დიამეტრის. თავდაპირველად ამოზნექილ-ამობურცული, შემდეგ ბრტყლად გაშლილი, ზოგჯერ დამახასიათებელი ბორცვაკით, ღია მოყვითალო-მოთეთრო ან მოყვითალო-მურა ქერცლებით დაფარული ზედაპირით, კანის შეფერილობა ვარირებს მოყავისფრო-თაფლისფერიდან მომწვანო-წენგოსფერამდე. ფირფიტები მოყვითალო-მოთეთრო, შედარებით იშვიათი, დაღმავალი, გადამწიფებისას მუქდება და იძენს მოვარდისფრო-მოყავისფრო ელფერს, ზოგჯერ მურა ლაქებით. ფეხი — 7–14 სმ-მდე სიგრძის და 1–2 სმ-მდე სისქის, მკვრივი და მთლიანი, ღია მოყვითალო-მოყავისფრო, ძირისკენ უფრო მუქი ელფერით — მურა-ყავისფერამდე, ზოგჯერ ოდნავ გაფართოებული, მაგრამ არა გასქელებული, ბამბისებრი ქერცლებით დაფარული ზედაპირით. რბილობი — მკვრივი, თეთრი ან მოთეთრო, ახასიათებს სასიამოვნო სუნი და გემო. სპორები — განიერ-ელიფსური, უფერული-მოთეთრო, 7–8.5 X 6–7.5 მკმ.
ჰაბიტატი — იზრდება ჯგუფურად, როგორც ცოცხალ, ასევე, დამპალ ფოთლოვან და წიწვოვან ხეებზე, ბაღ-პარკებში, ვენახებში, ხშირად გვხვდება კუნძებსა და მორებზე, ასევე, ხექცეულებზე, ხეებისა და ბუჩქების ფესვებზე, უმეტესად ნესტიან ადგილებში, როგორც ზაფხულ-შემოდგომით, ასევე, ზამთარშიც — პირველ ყინვებამდე.
გავრცელება — მთელ საქართველოში (7).
გამოყენება
კარგ საჭმელ სოკოდ ითვლება, საკვებად გამოიყენება მხოლოდ ქუდი — როგორც ახალი, ასევე, გამშრალი და დამუჟუჟებული. აუცილებელია მისი კარგად მოხარშვა, რათა არ გამოიწვიოს მოწამვლა (1).
იმერეთი — „მანჭკვალას ვინახავთ ზამთრისთვის ქილებში დამარილებულს“ (8). კახეთი — „მანჭკვალას ვაგროვებ და ზამთრისთვის ვაწნილებ“(9). ქართლი — „ზამთრისთვის მხოლოდ მანჭკვალას ვინახავთ“ (10). გურია — „მანჭკვალა (მაჭინკორა), ძალიან ბევრია თხილის ძირებში, მორების გადანაჭერზე, ოღონდ ყავს მატყუარა“ (11), „საჭმელი სოკოს სახელია, ზამთრისთვის ინახავენ გამხმარს“ (12). სვანეთი — „მანჭკვალა, ზაფხულში აგროვებენ, ახმობენ და ზამთარში წვნიანს ჭამენ“ (6). რაჭა — „მაჭკუნარა საჭმელი სოკოა. მოვკრიფავთ, გავასუფთავებთ, მზეზე გავახმობთ და ზამთრისთვის ვინახავთ“ (3).
შენიშვნა: მანჭკვალას საქართველოს ყველა რეგიონში აგროვებენ საჭმელად.
წყარო
1. ნახუცრიშვილი, ი. (2007) საქართველოს სოკოები. თბილისი: ბუნება პრინტი.
2. მაყაშვილი, ა. (1991) ბოტანიკური ლექსიკონი: მცენარეთა სახელწოდებანი. საქ. მეცნ. აკად., ნ. კეცხოველის სახ. ბოტანიკის ინ-ტი. – მე-3 გამოცემა. თბილისი: მეცნიერება.
3. კობახიძე, ა. (1987) რაჭული დიალექტის ლექსიკონი. საქ. სსრ მეცნ. აკად., ენათმეცნ. ინ-ტი – თბილისი: მეცნიერება.
4. ქობალია, ა. (2010) მეგრული ლექსიკონი. – თბილისი: არტანუჯი.
5. ონიანი, ა. (1917) მეგმარეშ ი ბალხარე ჟახელე ხორავ. – პეტროგრადი: მახლარე-აკადემიაი ლებქედარ (სვანურად).
6. დონდუა, კარპეზ (2001) რჩეული ნაშრომები. თბილისი: მეცნიერება.
7. ნახუცრიშვილი, ი., ყანჩაველი, ქ. და სხვ. (1986) საქართველოს სპოროვან მცენარეთა ფლორა (კონსპექტი). საქ. სსრ მეცნ. აკად., ნ. კეცხოველის სახ. ბოტანიკის ინ-ტი. – თბილისი: მეცნიერება (რუსულად).
8. ტყაბლაძე, ი. (2016) სოფ. ყუმისთავი, წყალტუბო.
9. სულაშვილი, ნ. (2015) ლაგოდეხი.
10. ძაგანაშვილი, მ. (2015) სოფ. ზაქარო, მცხეთა.
11. ხუხუნაიშვილი, თ. (2016) ლანჩხუთი.
12. ჟღენტი, ს. (1936) გურული კილო : გამოკვლევა, ტექსტები, ლექსიკონი. სსრკ მეცნიერებათა აკადემია საქ. ფილიალი აკად. ნ. მარრის სახელობის ენის, ისტორიისა და მატერიალურ კულტურის ინსტიტუტი. – ტფილისი : სსრკ მეც. აკად. საქ. ფილ. გა-მა.
Local Name
Manch’k’vala (1), Mach’k’unara (rach.), Manch’k’vara, Mach’unk’ala (lech., z. imer.), Manch’k’ora (gur.) (2), Mach’k’unara (rach.) (3), Munch’k’urua (meg.) (4), Manch’k’varai (svan.) (5), Manch’k’varai (svan.) (6).
Description
Cap: The cap is 3–10 cm across, convex to broadly convex or flat in age, the margin often arched in maturity, dry or tacky, color extremely variable, but typically honey yellow, smooth, or with a few tiny, dark scales concentrated near the center and vaguely radially arranged. Gills are attached or beginning to run down the stem, nearly distant, whitish, sometimes bruising or discoloring darker. Stem: The stem is 5–10 cm tall, 0.5–2 cm thick, tapering to base due to clustered growth pattern, tough and fibrous, smooth and pale near apex, darker and nearly hairy below, with a persistent ring at maturity and a white partial veil covering the gills when young. Flesh: The flesh is white or whitish, taste mild, odor sweet. Spores: The spores are 7–8.5 X 6–7.5 µm, broadly ellipsoid to subglobose, colourless or pale white.
Habitat: In dense clusters on or around trunks or stumps of deciduous and coniferous trees. Season: Summer to early winter.
Distribution: All regions of Georgia (7).
Uses
Edibility: Edible when cooked (must be eaten in small amounts as some forms are known to cause stomach upsets) (1).
Imereti — “Usually we pickle them to store for the winter” (8). Kakheti — “I gather these mushrooms (Manch’k’vala) to marinate them and usually I store them for the winter” (9). Kartli — “For the winter we store only these mushrooms” (10). Guria — “These mushrooms (Mach’ink’ora) typically appear in large clusters at the base of a nut tree and also on the logs. But it is possible to meet also a false Mach’ink’ora mushroom: so you must be careful of the dangerous double” (11), “It’s a name of an edible mushroom, some dry them to store for the winter” (12). Svaneti — “Locals gather these mushrooms (Manch’k’vala) in summer and dry them to store. In the winter they make soup with dried mushrooms and eat” (6). Racha — “Mach’k’unara is an edible mushroom, so we gather, clean, dry them on the sun and store them for the winter” (3).
Note: Manch’k’vala is a well known edible mushroom in all the regions of Georgia and locals gather them everywhere.
References
1. Nakhutsrishvili, I.G. (2007) Fungi of Georgia. Tbilisi: Buneba Printi.
2. Makashvili, A. (1991) Botanical Dictionary. Tbilisi: Metsniereba.
3. Kobakhidze, A. (1987) Dictionary of the Rachan Dialect. Tbilisi: Metsniereba.
4. Kobalia, A. (2010) Megrelian Dictionary. Tbilisi: Artanuji Publishing.
5. Oniani, A. (1917) Collection of Svanetian Names of Trees and Shrubs (on Lashkhuri Dialect), Materials on Japhetic linguistics. Vol. VIII. Petrograd: Academy of Sciences Press.
6. Dondua, Karpez (2001) Selected Works. Tbilisi: Metsniereba.
7. Nakhutsrishvili, I.G., et al. (1986) Flora of Spore-producing Plants of Georgia (Summary). Tbilisi: Metsniereba (Russian).
8. Tkabladze, I. (2016) Vlg. Kumistavi, Tskaltubo.
9. Sulashvili, N. (2015) Lagodekhi.
10. Dzaganashvili, M. (2015) Vlg. Zakaro, Mtskheta.
11. Khukhunaishvili, T. (2016) Lanchkhuti.
12. Zhghenti, S. (1936) Gurian dialect. Tiflis: Publishing House of the Georgian Branch of the Academy of Sciences of the USSR.